Cách ứng dụng phương pháp dạy học tích cực trong giảng dạy

Trong thời đại giáo dục đổi mới, phương pháp dạy học tích cực đã trở thành xu hướng được nhiều giáo viên và nhà trường áp dụng để nâng cao chất lượng giảng dạy. Không chỉ giúp học sinh phát huy tính chủ động, sáng tạo, phương pháp này còn mang lại hiệu quả vượt trội trong việc hình thành kỹ năng và tư duy phản biện. Hãy cùng Liên Việt khám phá chi tiết các cách triển khai và lợi ích mà phương pháp này mang lại qua bài viết dưới đây.

Phương pháp dạy học tích cực là gì và lợi ích ra sao?

Phương pháp dạy học tích cực là một phương pháp dạy học mà ở đó giáo viên sẽ đưa ra những gợi ý mang tính gợi mở để các em học sinh thảo luận và tự đưa ra kết luận cuối cùng. Phương pháp này giúp phát huy khả năng sáng tạo, sự chủ động và tính tích cực của người học.

Phương pháp dạy học tích cực lấy học sinh làm trung tâm, giáo viên chỉ đóng vai trò gợi mở, dẫn dắt, giúp học sinh chủ động tìm tòi, tư duy và sáng tạo. Cụ thể những lợi ích bao gồm:

• Phát triển kỹ năng hợp tác: Học sinh rèn luyện làm việc nhóm, hiểu sức mạnh tập thể và cách vượt qua khó khăn. 
• Tăng tương tác: Nhiều hoạt động giúp lớp học sôi động, tạo hứng khởi. 
• Cải thiện tư duy phản biện: Học sinh không còn tiếp thu kiến thức thụ động mà trở nên chủ động hơn. 
• Tăng khả năng ghi nhớ và tiếp thu: Học sinh nhớ 90% những gì họ làm thay vì chỉ đọc hoặc nghe. 
• Tận dụng công nghệ giáo dục: Lớp học tích cực tích hợp nhiều công cụ hiện đại, hỗ trợ học sinh tối đa. 
• Khơi nguồn sáng tạo: Phương pháp này giúp học sinh nhận ra sáng tạo cần sự nỗ lực và làm việc chăm chỉ. 
• Rèn kỹ năng giải quyết vấn đề: Học sinh học cách tự tìm lời giải, phát triển kỹ năng thiết yếu cho tương lai.

Một vài ví dụ về phương pháp dạy học tích cực

Phương pháp dạy học tích cực được triển khai qua nhiều hình thức đa dạng, giúp học sinh tham gia học tập chủ động, sáng tạo và thú vị. Ví dụ điển hình: 

• Thảo luận nhóm: Giáo viên chia lớp thành các nhóm nhỏ, giao cho mỗi nhóm một chủ đề để thảo luận. Các nhóm trình bày ý kiến của mình, cùng nhau rút ra kết luận chung, giúp học sinh rèn luyện kỹ năng làm việc nhóm và tư duy phản biện. 
• Case study (nghiên cứu trường hợp): Học sinh phân tích tình huống thực tế thông qua câu chuyện, hình ảnh hoặc video. Phương pháp này khuyến khích sự tư duy sâu sắc, khả năng giải quyết vấn đề và liên hệ lý thuyết với thực tiễn. 
• Đóng vai (role-play): Học sinh nhập vai vào các nhân vật hoặc tình huống thực tế, đưa ra cách giải quyết vấn đề hoặc xử lý tình huống. Đây là cách hiệu quả để rèn luyện kỹ năng giao tiếp và sự thấu cảm. 
• Trò chơi giáo dục: Sử dụng các trò chơi có nội dung học tập nhằm tăng hứng thú và giúp học sinh ghi nhớ kiến thức tốt hơn. Các trò chơi không chỉ làm lớp học thêm sôi động mà còn thúc đẩy sự tham gia tích cực. 
• Dự án học tập (project-based learning): Học sinh làm việc nhóm để thực hiện một dự án thực tế, kết hợp lý thuyết với thực hành. Phương pháp này giúp học sinh phát triển tư duy sáng tạo, kỹ năng tổ chức và khả năng làm việc độc lập.

Tổng hợp các phương pháp dạy học tích cực phổ biến

Hiện nay, nói đến dạy học tích cực có rất nhiều phương pháp khác nhau. Dưới đây là một vài phương pháp phổ biến được áp dụng và đánh giá cao bạn có thể tham khảo:

Phương pháp học theo dự án (Project-Based Learning) 

Dạy học theo dự án là phương pháp tổ chức hoạt động học tập mà học sinh thực hiện một kế hoạch nhằm giải quyết vấn đề thực tiễn trong một khoảng thời gian xác định, sử dụng các nguồn lực sẵn có. Phương pháp này tập trung vào các vấn đề có ý nghĩa thực tiễn, liên quan đến xã hội, mang tính phức hợp và khuyến khích tính tự lực của học sinh. Đồng thời, nó tạo hứng thú và thúc đẩy sự tham gia chủ động của người học. 

Ở phương pháp dạy học tích cực này, giáo viên đóng vai trò người hướng dẫn, hỗ trợ và tạo điều kiện thuận lợi, thay vì kiểm soát toàn bộ quá trình học tập. Trong khi đó, vai trò của học sinh là chủ động quyết định cách tiếp cận và phương pháp thực hiện, giải quyết vấn đề thông qua làm việc nhóm. Các em tự tìm kiếm, thu thập, phân tích dữ liệu và xây dựng kiến thức từ kinh nghiệm thực tế. 

Ưu điểm: 

• Khuyến khích phát triển sự tư duy sáng tạo, kỹ năng giải quyết vấn đề. 
• Tăng khả năng làm việc chung nhóm và tinh thần trách nhiệm. 
• Liên kết chặt chẽ giữa lý thuyết và thực hành, giúp kiến thức dễ ghi nhớ và áp dụng. 

Nhược điểm: 

• Yêu cầu cao về thời gian, nguồn lực và tổ chức, dễ gặp khó khăn nếu thiếu sự hướng dẫn rõ ràng. 
• Nếu học sinh thiếu kỹ năng tự học hoặc không phối hợp tốt, chất lượng dự án có thể bị ảnh hưởng. 

Phương pháp học theo vấn đề (Problem-Based Learning) 

Phương pháp dạy học tích cực PBL đặt học sinh vào tình huống thực tế hoặc vấn đề phức tạp, đòi hỏi các em phải tự tìm kiếm thông tin, phân tích dữ liệu và đề xuất giải pháp phù hợp. Thay vì chỉ tiếp nhận kiến thức một cách thụ động, học sinh sẽ chủ động tham gia vào quá trình học tập, từ đó rèn luyện kỹ năng nghiên cứu, phân tích, giải quyết vấn đề và làm việc nhóm. PBL không chỉ giúp học sinh hiểu rõ và áp dụng kiến thức vào thực tiễn mà còn phát triển khả năng tự học, tư duy phản biện và sáng tạo. 

Ưu điểm: 

• Phát triển tư duy phản biện và khả năng sáng tạo. 
• Phát triển kỹ năng tự học, tự quản lý thời gian và làm việc nhóm. 
• Hỗ trợ học sinh hiểu sâu và ứng dụng kiến thức một cách linh hoạt. 

Nhược điểm: 

• Đòi hỏi học sinh có tinh thần tự giác cao và kỹ năng làm việc độc lập, nếu không dễ dẫn đến sự phụ thuộc vào người hướng dẫn. 
• Yêu cầu giáo viên phải thiết kế bài giảng phức tạp và có thời gian theo dõi sát sao tiến trình học tập của học sinh. 
• Dễ gây khó khăn cho những học sinh chưa quen với phương pháp học tập chủ động.

Phương pháp tranh luận và phản biện (Debate & Critical Thinking) 

Phương pháp dạy học tích cực tranh luận được xem là phù hợp với đặc trưng của môn Ngữ văn, đặc biệt trong phần đọc hiểu văn bản. Khi áp dụng, phương pháp này không chỉ giúp học sinh hiểu sâu hơn bản chất vấn đề mà còn khuyến khích các em tích cực, chủ động và sáng tạo trong học tập. 

Đồng thời, phương pháp giúp học sinh có cơ hội rèn luyện khả năng trình bày quan điểm, xây dựng chính kiến rõ ràng và nhìn nhận vấn đề dưới nhiều góc độ khác nhau. Qua đó, năng lực tư duy phản biện (TDPB) của học sinh được hình thành và phát triển. 

Ưu điểm: 

• Giúp học sinh nắm vững kiến thức và hiểu sâu bản chất vấn đề thông qua phân tích và tranh luận. 
• Rèn luyện kỹ năng giao tiếp, trình bày và bảo vệ ý kiến. 
• Tăng khả năng tư duy phản biện, đánh giá và nhìn nhận vấn đề đa chiều. 

Nhược điểm: 

• Dễ dẫn đến tranh cãi không kiểm soát nếu không có sự hướng dẫn chặt chẽ từ giáo viên. 
• Một số học sinh ít tham gia hoặc ngại bày tỏ ý kiến có thể cảm thấy bị lép vế. 
• Yêu cầu thời gian chuẩn bị và tổ chức cao, đòi hỏi giáo viên phải có kỹ năng điều phối tốt.

Phương pháp dạy học tích cực học tập hợp tác (Collaborative Learning) 

Phương pháp học hỏi hợp tác yêu cầu học sinh làm việc theo nhóm, cùng nhau giải quyết các vấn đề và chia sẻ kiến thức. Trong quá trình này, các em học tập thông qua giao tiếp, trao đổi ý kiến và thảo luận để xây dựng hiểu biết chung. Học hỏi hợp tác không chỉ thúc đẩy tương tác xã hội mà còn rèn luyện kỹ năng làm việc nhóm, tư duy phản biện và khả năng trình bày quan điểm cá nhân. 

Phương pháp dạy học tích cực này còn đặc biệt hữu ích trong việc xây dựng sự tôn trọng, tinh thần hợp tác giữa các thành viên nhóm và tạo môi trường học tập gắn kết. Thông qua việc phối hợp làm việc, học sinh học cách lắng nghe ý kiến khác biệt, xử lý mâu thuẫn và nâng cao hiệu quả làm việc tập thể. 

Ưu điểm: 

• Tăng thêm khả năng giao tiếp và tương tác xã hội. 
• Rèn luyện tốt các kỹ năng làm việc nhóm, tư duy,  phản biện, giải quyết vấn đề. 
• Tạo cơ hội để học sinh học hỏi lẫn nhau, phát triển sự tôn trọng và đoàn kết. 

Nhược điểm: 

• Dễ xảy ra tình trạng phân chia công việc không đồng đều, dẫn đến sự phụ thuộc vào một số thành viên. 
• Xung đột trong nhóm có thể làm giảm hiệu quả nếu không được quản lý tốt. 
• Đòi hỏi sự hướng dẫn và giám sát chặt chẽ từ giáo viên để đảm bảo mục tiêu học tập.

Phương pháp dạy học theo trạm (Station Rotation) 

Phương pháp dạy học tích cực theo trạm là mô hình tổ chức lớp học theo từng hoạt động hoặc trạm học tập, trong đó học sinh luân phiên thực hiện các nhiệm vụ khác nhau. Mỗi trạm thường có một mục tiêu cụ thể, ví dụ: trạm do giáo viên hướng dẫn, trạm học trực tuyến và trạm học ngoại tuyến. Để đạt chuẩn học tập kết hợp, ít nhất một trạm cần sử dụng công nghệ trực tuyến. Phương pháp này khuyến khích sự cân bằng giữa học trực tuyến và ngoại tuyến, giúp học sinh giảm căng thẳng từ việc sử dụng màn hình liên tục.

Ưu điểm: 

• Tăng cường sự tương tác trong nhóm nhỏ và cá nhân hóa hướng dẫn. 
• Linh hoạt phân nhóm theo kỹ năng hoặc sở thích, phù hợp mục tiêu bài học. 
• Khuyến khích hợp tác, hỗ trợ lẫn nhau và xây dựng cộng đồng học tập. 
• Học sinh kiểm soát tốc độ học tập và tự quyết trong hoạt động. 

Nhược điểm: 

• Yêu cầu giáo viên chuẩn bị kỹ lưỡng và quản lý thời gian chặt chẽ. 
• Cần cơ sở vật chất và công nghệ hỗ trợ đầy đủ.

Xem thêm:

• Các phương pháp dạy học tích cực ở tiểu học
• Phương pháp dạy học tích cực môn tiếng Anh THCS

Cách vận dụng hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực 

Để áp dụng hiệu quả các phương pháp dạy học tích cực, cả giáo viên, học sinh và nhà trường cần phối hợp linh hoạt trong việc đổi mới cách dạy và học, trang thiết bị, cũng như phương pháp đánh giá. 

• Đối với giáo viên: Giáo viên cần được đào tạo bài bản, có chuyên môn sâu và khả năng ứng dụng công nghệ vào giảng dạy. 
• Đối với học sinh: Học sinh cần rèn luyện tính chủ động, tự giác và ý thức trách nhiệm trong học tập, biết tận dụng mọi cơ hội để học hỏi. 
• Giảm tải kiến thức trong sách giáo khoa: Nhà trường nên giảm khối lượng kiến thức mang tính ghi nhớ máy móc, tập trung vào các hoạt động học tập tích cực và phát triển tư duy nhận thức. 
• Đổi mới trang thiết bị dạy học: Xây dựng phòng học đa năng, bố trí kho thiết bị cạnh phòng học bộ môn. Trang bị đầy đủ phương tiện phục vụ thực nghiệm, đảm bảo sử dụng và bảo quản hiệu quả. 
• Đánh giá kết quả học sinh: Giáo viên đánh giá công bằng, toàn diện qua bài tập trắc nghiệm, câu hỏi mở và cả quá trình học tập, bao gồm lý thuyết và thực hành. 

Một số kỹ thuật trong dạy học tích cực mang lại hiệu quả 

Ngoài các phương pháp dạy học tích cực, nhiều kỹ thuật giảng dạy hiệu quả cũng giúp phát huy tính sáng tạo và chủ động của học sinh. Cụ thể:

• Kỹ thuật “Chia sẻ nhóm đôi” (Think, Pair, Share): Giới thiệu bởi giáo sư Frank Lyman vào năm 1981, kỹ thuật này tập trung vào làm việc theo nhóm đôi để phát triển tư duy cá nhân và kỹ năng giao tiếp. Kỹ thuật giúp rèn luyện kỹ năng lắng nghe, tóm tắt và trình bày ý tưởng. Tuy nhiên, dễ dẫn đến nói chuyện ngoài lề nếu không được giám sát chặt chẽ. 
• Kỹ thuật Kipling (5W1H): Dựa trên các câu hỏi cơ bản (What, Where, When, Who, Why, How) để khám phá ý tưởng mới và phân tích vấn đề. Kỹ thuật này logic, dễ áp dụng trong nhiều tình huống và đối tượng. Tuy nhiên, có thể gây cảm giác áp lực hoặc thiếu sự hợp tác trong nhóm.
• Kỹ thuật KWL (KWLH): Được Donna Ogle phát triển năm 1986, kỹ thuật này sử dụng biểu đồ 4 cột (What we Know, Want to learn, Learn, How to learn more) để tổ chức hoạt động đọc hiểu. Kỹ thuật giúp khơi dậy sự hứng thú, tăng khả năng định hướng và tự đánh giá. Tuy nhiên, thời gian thực hiện dài, đòi hỏi sự kiên nhẫn của học sinh. 
• Kỹ thuật sơ đồ tư duy (Mindmap): Kỹ thuật này giúp học sinh hệ thống hóa kiến thức bằng màu sắc và hình ảnh. Ưu điểm là dễ hiểu, phù hợp với nhiều đối tượng, giúp ghi nhớ nhanh. Tuy nhiên, nhược điểm là khó chỉnh sửa, lưu trữ và có thể tốn kém chi phí giấy. 

1 So sánh dạy học tích cực với dạy học truyền thống

Dạy học tích cực và dạy học truyền thống có những điểm khác biệt cơ bản về quan niệm, phương pháp, và vai trò của giáo viên và học sinh. Dạy học tích cực đặt học sinh vào vị trí trung tâm, khuyến khích sự chủ động, sáng tạo và tương tác, trong khi dạy học truyền thống tập trung vào việc truyền đạt kiến thức từ giáo viên đến học sinh một cách có hệ thống.

Tham khảo sự khác nhau của hai phương pháp này qua bảng tổng hợp dưới đây:

Phương pháp dạy học tích cực không chỉ đổi mới cách tiếp cận trong giáo dục đồng thời còn tạo ra môi trường học tập tích cực và hiệu quả cho học sinh. Nếu bạn đang tìm kiếm các giải pháp giáo dục tiên tiến hoặc cần tư vấn chuyên sâu về cách áp dụng phương pháp này, hãy liên hệ với Liên Việt – đơn vị tiên phong trong việc hỗ trợ giáo viên và nhà trường phát triển phương pháp giảng dạy hiện đại.